Финансиската писменост е когнитивно разбирање на финансиските компоненти и вештини како што се буџетирање, вложување, задолжување, оданочување и управување со лични финансии. Финансиската писменост овозможува да се  разбере како функционира финансискиот менаџмент во реалниот свет. Отсуството на такви вештини доведува до „финансиска неписменост“.

Финансиската писменост му овозможува на поединецот да биде подобро подготвен за одредени финансиски обврски, што, пак, ја намалува веројатноста да западне во голема лична финансиска криза. Постигнувањето финансиска писменост е од клучно значење во денешното општество поради секојдневните аспекти од животот, како што се буџетите, хипотеките, заемите, платежните картички, безготовинските плаќања, финансиските технологии и инвестициите.

 Глобално, населението со ниско познавање на финансиите 

Според Регулаторната управа за финансиска индустрија FINRA, околу 66 проценти од американското население се смета за финансиски неписмено. Резултатите од истражувањето на Евробарометар за финансиската писменост објавено од Европската комисија во јули 2023 година покажуваат дека само 18 отсто од граѓаните на ЕУ имаат високо ниво на финансиска писменост, 64 отсто имаат средно ниво, а останатите 18 отсто имаат ниско ниво. Сепак, постојат големи разлики меѓу земјите-членки. Во само неколку земји-членки, повеќе од 25 отсто од луѓето имаат високи резултати во финансиската писменост (Холандија, Данска, Финска, Естонија и Словенија). Хрватска, на пример, е во средината меѓу набљудуваните земји.

Околу девет од 10 испитаници низ ЕУ се согласуваат дека, пред да купат нешто, размислуваат дали можат да си го дозволат тоа (51 процент „силно се согласуваат“ и 41 отсто „донекаде се согласуваат“ со оваа изјава).

Сличен процент од испитаниците се согласуваат да ги следат нивните трошоци (49 проценти „цврсто се согласуваат“, а 43 проценти „донекаде се согласуваат“). Околу седум од 10 испитаници се согласуваат дека поставуваат долгорочни финансиски цели и се стремат да ги постигнат (21 процент „силно се согласуваат“,  половина од нив, 50 отсто „донекаде се согласуваат“).

Резултатите, исто така, укажуваат на потребата од финансиска едукација за целните групи вклучувајќи ги жените, помлади луѓе, луѓе со пониски примања и оние со пониско ниво на образование кои во просек се помалку финансиски писмени од другите групи.

Земјите од овие простори не учествуваа во истражувањето на ОЕЦД ниту беа во групата на Евробарометар, па нема официјални податоци за финансиската писменост во регионот, но сакале ние да веруваме или не,  сигурно е дека нивото на финансиска писменост кај нас и во нашето опкружување е на исклучително ниско ниво.

На пример, образовните институции во Србија придонесуваат за финансиска писменост преку специјализирани програми, курсеви, обуки и тренинзи, кои ги имаат развиено и кои се наменети за граѓаните, пошироката публика, следбениците и слушателите на различни онлајн програми, со цел студирање, истражување и едукација, но и информации за спецификите и законитостите присутни на финансиските пазари, во финансиското работење и финансиските институции. Но, финансиската писменост не влезе како задолжителна во областа на образованието.

Затоа, само во средните училишта и факултетите каде што се изучува менаџмент, право, бизнис и економија, всушност добивате знаење кое е насочено кон финансиската писменост. Иако финансиската писменост проникнува во сите гранки на општеството, без разлика дали станува збор за вештачка интелигенција и информатички технологии; градежништвото и архитектурата, односно спортот и уметноста.

Со што и да се занимаваме и што и да правиме, неопходно е да се разбере кои се трошоците, кои се инвестициите, како се креира буџетот, во што можеме да вложиме, од кои извори на финансирање, како управуваме со сопствените средства и слично.

Слична е состојбата и во Македонија. И ововде имаше индиции за воведување предмет за финансиска писменост во средните училишта, но до каде се работите околу овој предлог, засега немаме информации.

Штотреба да знаете кога започнувате сопствен бизнис 

Кога станува збор за тоа што почетник во бизнисот треба да знае за финансиите и како и каде да добие информации за тоа, всушност се сведува на фактот дека нема многу адреси каде што можете да добиете практични совети за тоа како да обезбедите финансиски ресурси за почеток.

Покрај тоа што е иновативен во својата идеја или пристап, од еден претприемач се очекува да биде подготвен да истражува и учи. На пример, во последните 10 години управував проекти со вкупна вредност од повеќе од еден милион евра, но кога аплицирав во меѓународна агенција за финансиски средства, кредитниот резултат на мојата компанија беше нула. Значи, моето знаење и искуство беа земени предвид, но компанијата е нов субјект. И колку и да се идентификувате со неа, вистината е дека таа е независен ентитет. И живеј го својот живот.

Првото нешто што секој деловен човек мора да знае е дека кредитниот рејтинг на неговиот бизнис ќе се одрази на неговото работење. Потоа мора да научи како да го формира односот на изворите на финансирање (сопствени и други) во финансискиот извештај наречен „Биланс на состојба“. Понатаму, тој треба да знае дека наоѓањето инвеститори и поседувањето вештина за пренесување на визијата за деловен потфат е од клучно значење за секој бизнис во фазата на раст.

За еден претприемач е исклучително важно да се обиде да најде ментор, некој искусен, мудар и подготвен да го сподели со него своето знаење и предизвиците со кои се соочил. Конечно, знаењето како да буџетирате и да ги трошите парите мудро е од клучно значење за деловниот успех; и краткорочно и долгорочно.

И, се разбира, не постои едно правило за сите. Не може да се даваат исти совети на сите потенцијални претприемачи, бидејќи идејата на сите е различна, а има и специфики кои следат одредени гранки од индустријата. Заедничко за сите нив е тоа што треба да сметаат на некој почетен капитал за да се впуштат во претприемништво. Ова не само што ја докажува нивната посветеност на нивната идеја, туку и фактот дека се подготвени да ризикуваат и да веруваат во својата идеја.

И после тоа мора да бидат отворени за преговори за дополнителни средства од бизнис ангелите, фондови кои поддржуваат претприемачки потфати и банки. И пак ќе кажам дека нема претприемништво без излегување од комфорната зона. И она што е исто така исклучително важно, е дека ќе ви биде многу полесно ако научите за финансиите, бидејќи ќе го олесните разбирањето на протокот на пари, но во исто време ќе биде подобро и полесно да го пронајдете вашиот пат во бизнисот. И, се разбира, разберете ги деловните партнери.

Дури и кога имате пари, дури и кога плаќате финансиски советник, од претприемачот се очекува да научи и разбере како се движат парите во бизнисот. Колку побрзо го совладате јазикот на финансиите, толку полесно ќе се води бизнис, бидејќи ќе се избегнат непотребните и двојни трошоци.

Треба да се запомни дека луѓето кои се успешни претприемачи се луѓе кои поминуваат многу време во истражување на одредена идеја, проверка на потенцијалот на одредена идеја и секако кога ќе го вложат своето знаење и пари, продолжуваат да учат и работат.

Не секој потфат е претприемачки. Претприемништвото бара иновација или барем прв да направи нешто на одреден пазар. Тоа не е едноставен потфат, што е причината зошто многу претприемачки потфати пропаѓаат во првите неколку години од нивното основање. Најголем предизвик е да се воспостави идеална врска помеѓу животот и работата.

Дополнителни предизвици за жените претприемачи

Посебно внимание треба да се посвети на жените и проблемите со кои се соочуваат на нивното претприемачко патување. Претприемништвото е стресно само по себе, а уште повеќе за жените поради невидливите ѕидови со кои се среќаваат на секој чекор.

Родовите специфични бариери како што се социјалните норми, пристапот до финансии и синдромот на измамник делуваат како стаклен плафон што ги спречува да го остварат својот целосен потенцијал. Податоците покажуваат дека тоа е случај во светот. Имено, иако жените сочинуваат приближно 50 отсто од светската популација, тие придонесуваат само со 37 отсто во глобалниот БДП. И сега се поставува прашањето зошто е тоа така?

Минатата година Обединетите нации ја објавија студијата „Студија за женско претприемништво во Србија“, спроведена од независната организација SeConS, која покажува дека во Србија жените стојат зад 31,2 отсто од претприемачките потфати, од кои 70 проценти се нови претприемачи. Повеќе од 50 проценти од жените претприемачи се високо образовани и она што е можеби особено интересно е дека просечната возраст на жените претприемачи е 46 години.

Истражувањето исто така покажа дека недоволното познавање на финансиите, сложеноста на добивање почетен основен капитал и разбирањето на регулативите поврзани со финансиското работење, е еден од најголемите стравови со кои се соочуваат жените претприемачи.

А на тоа, секако треба да се додаде уште еден страв. Жените најчесто влегуваат сами во претприемништвото, додека за мажите е вообичаено да влегуваат во партнерство. Статистиката покажува дека жените во просек одат сами во претприемништвото, од 40 отсто, што е просек во Европа, до 80 проценти, колку што е просекот во Словенија, на пример. Тоа само по себе е притисок, бидејќи покрај одлуките поврзани со финансирањето на бизнисот, тие самостојно носат одлуки поврзани со бизнис менаџментот.

Претприемништвото е поврзано и со учењето. Не е за секого. Нашите претприемачи не знаат сè на почетокот на своето патување, но важно е да учат и да поставуваат прашања и да го надградуваат своето знаење. Претприемништвото е предизвик, но и задоволство, бидејќи се занимавате со идеја. Се друго е во функција на реализација на таа идеја.

Финансиската писменост е важна уште од рана возраст

Финансиската писменост е исклучително важна и мора да се работи уште од раното детство, дури и од градинка. Во светот се спроведени бројни истражувања поврзани со финансиската писменост, бидејќи недостатокот на финансиска писменост кај населението уште од најрана возраст доведува до постојан недостаток на деловна ефикасност.

И далеку од тоа дека работата на финансиската писменост би подразбирала воведување нови предмети во училиштата. Попрво би можело да се каже дека станува збор за координирано воведување нови лекции, кои треба да придонесат за подобро разбирање на поимите кои се користат во финансиите и кои следат финансиско работење, но кои на младите би им укажале на важноста од одговорно финансиско трошење, изготвување на буџет, важност на штедењето и разбирањето на инвестициите.

Децата исто така, дома можат да научат нешто за финансиите. Родителите се првите кои можат да ги научат како да управуваат со ограничениот буџет за надоместоци, односно како да штедат, како да креираат буџет за нешто што им е многу важно. Младите треба да се охрабруваат да работат чудни работи, што ќе ги научи на дисциплина и одговорност и ќе придонесе за нивното лично чувство за придонес во семејниот буџет. Понатаму, младите треба да отворат банкарска сметка под контрола на нивните родители, што ќе им овозможи да ги разберат условите поврзани со современото банкарство.

Финансиите сакаат дисциплина, но за сè, претходно не се бараат дополнителни предмети во училиштата, децата треба да се водат од добри вредности уште од најраното детство. И тие се чувствуваат одговорни. И кон себе, кон семејството и кон општеството.

 Проф. д-р Слаѓана Бенковиќ